Islam Żydów ocalił. To we współczesnym świecie teza niepopularna i niewygodna, lecz jest ona historyczną prawdą. Argument na jej rzecz jest dwojaki. Po pierwsze, w 570 r., kiedy urodził się Prorok Mahomet, Żydzi i judaizm zmierzali ku zaniknięciu. Po drugie zaś, nadejście islamu ocaliło Żydów i stworzyło warunki, w których nie tylko przetrwali, ale mogli rozwijać się, kładąc tym samy podwaliny dla swojej późniejszej kulturowej pomyślności, trwającej – także w świecie chrześcijańskim – od średniowiecza aż po czasy współczesne.

W czwartym wieku chrześcijaństwo stało się dominującą religią Imperium Rzymskiego. Jedną z konsekwencji tego sukcesu była niechęć do konkurencyjnych wyznań, w tym judaizmu, czemu towarzyszyły masowe konwersje – niekiedy przymusowe – wiernych tych wyznań na chrześcijaństwo. Znaczna część pochodzących z tego okresu źródeł na temat Żydów w Imperium Rzymskich to relacje dotyczące takich właśnie konwersji.

Następujące pomiędzy IV i VII w. trwały i znaczący spadek liczebności Żydów w wyniku zmian wyznania przyniósł stopniowe, lecz nieuchronne, pogorszanie się ich pozycji, praw oraz warunków życia społecznego, ekonomicznego, religijnego i kulturalnego w całym Imperium Rzymskim.

Długie pasmo zmian prawnych pozbawiło Żydów praw obywatelskich, uniemożliwiło im wypełnianie obowiązków religijnych oraz wykluczyło ich z szeregów społeczeństwa.

Przebiegało to równocześnie z wielowiekową polityczna i militarną konfrontacją Imperium Rzymskiego z Persją. Będąc niewielką mniejszością w świecie chrześcijańskim Żydzi nie zostaliby szczególnie dotknięci tą złożoną polityczną kwestią, gdyby nie to, że Imperium Perskie obejmowało także Mezopotamię – czyli dzisiejszy Irak – największe w owym czasie skupisko Żydów.

Tam właśnie znajdowały się główne ośrodki ówczesnego żydowskiego życia umysłowego. Najważniejsze dzieło Żydów w przeciągu trzech tysięcy lat ich historii – oprócz oczywiście samej Biblii – Talmud, powstał właśnie w Mezopotamii (Babilonii). A konflikt między Persją i Bizancjum prowadził do narastającej separacji Żydów żyjących po rządami bizantyjskimi, chrześcijańskim od Żydów znajdujących się pod rządami perskimi.

Ponadto Żydzi żyjący pod rządami chrześcijańskimi zdają się w tym okresie tracić znajomość języków konstytutywnych dla swej kultury– hebrajskiego i aramejskiego – i zaczynają posługiwać się łaciną oraz greką oraz innymi nieżydowskimi miejscowymi językami. To z kolei musiało oznaczać utratę dostęp do najważniejszych dzieł kultury literackiej – Tory, Miszny, poezji, midraszów, a nawet liturgii.

Utrata jednoczącego elementu, jakim był język oraz związana z nim literatura, była znaczącym krokiem ku asymilacji i zaniknięciu. W tej sytuacji, przy przerwanych przez konflikt z Persją kontaktach z jedynym miejscem, gdzie kultura żydowska nadal prosperowała – Mezopotamią, żydowskie życie w chrześcijańskim świecie późnego antyku było nie tyle nikłym cieniem tego, które kwitło trzy lub cztery stulecia wcześniej, lecz było one skazane na całkowity upadek.

Jeśliby nie pojawiłby się islam, konflikt z Persją trwałby dalej. Rozdział między zachodnim judaizmem, tym z krajów chrześcijańskich, a babilońskim judaizmem, tym z Mezopotamii, narastałbym. Żydzi na Zachodzie stopniowo by zanikali, zaś na Wschodzie stali by się jedną z wielu orientalnych sekt.

Pojawienie się islamu temu zapobiegło. W VII w. podboje muzułmańskie zmieniły świat i zrobiły to ze skutkami dla Żydów doniosłymi, różnorodnymi i trwałymi.

W przeciągu wieku od śmierci Mahometa w 632 r., muzułmańskie armie podbiły prawie wszystkie kraje zamieszkane przez Żydów, od Hiszpanii przez Afrykę Północną i Bliski Wschód, aż po wschodnie granice Iranu i dalej poza nie. Prawie wszyscy Żydzi znaleźli się pod rządami islamu. Ta nowa sytuacja odmieniła życie Żydów – ich losy zmieniły się w wymiarze prawnym, demograficznym, społecznym, religijnym, politycznym, geograficznym, ekonomicznym, językowym i kulturowym, a w każdym z nich na lepsze.

Po pierwsze na bardziej korzystną zmieniła się sytuacja polityczna. Prawie wszystkie zamieszkane przez Żydów kraje chrześcijańskie stały się teraz kawałkami jednej politycznej przestrzeni, w której znajdowała się też i Mezopotamii. Kordoba i Basra były odtąd częściami jednego świata. Na zawsze zniknęła dawna granica rozdzielająca życiodajne centrum w Mezopotamia oraz Żydów basenu Morza Śródziemnego.

Zmianom politycznym towarzyszyły zmiany w sytuacji prawnej ludności żydowskiej. Choć nie jest całkowicie jasne, co działo się w trakcie podbojów muzułmańskich, jedno jest pewne: ich skutkiem było, ogólnie rzecz biorąc, uczynienie z Żydów obywateli drugiej kategorii.

Należy to właściwie zrozumieć: obywatel drugiej kategorii to o wiele lepiej niż w ogóle nie posiadać statusu obywatela. Dla większości Żydów obywatelstwo drugiej kategorii było znaczącym awansem. Na przykład w wizygockiej Hiszpanii, wkrótce przed muzułmańskim podbojem w 711 r., Żydów spotkało odebrania im dzieci, które przymusowo zostały nawrócone na chrześcijaństwo, zaś oni sami zostali zniewoleni.

W tworzącym się społeczeństwie muzułmańskim okresu klasycznego i średniowiecznego bycie Żydem oznaczało przynależność do kategorii zdefiniowanej przez prawo i posiadającej, obok rozmaitych obowiązków, określone prawa oraz ochronę. Prawa i ochrona nie były tak szerokie, czy hojne, jak te, którymi cieszyli się muzułmanie, zaś obowiązki były większe; jednak przez parę pierwszych wieków muzułmanie byli mniejszością i faktyczne różnice nie były zbyt znaczące.

Wraz z prawie pełną równością prawną przyszła równość społeczna i ekonomiczna. Żydzi nie byli zamknięci w gettach, ani dosłownie, ani w wymiarze działalności ekonomicznej. Społeczeństwa muzułmańskie były de facto społeczeństwami otwartymi. Także w wymiarze religijnym Żydzi cieszyli się praktycznie pełną wolnością. Teoretycznie nie mogli budować zbyt wielu nowych synagog, ani nie mogli okazywać swojej wiary zbyt publicznie, ale faktycznie w praktykowaniu religii nie było żadnych naprawdę znaczących ograniczeń. Równocześnie z wewnętrzną autonomią prawną Żydzi dysponowali – poprzez własnych przywódców – prawem do reprezentacji wobec władz państwowych. To były realia najczęstsze, choć być może niedoskonałe i nie zawsze tak pozytywne, jak by się to mogło zdawać.

Choć jedność polityczna przyniesiona przez nowe imperium muzułmańskie nie przetrwała, to stworzyła światową cywilizację muzułmańską, analogiczną do starszej chrześcijańskiej, która to został przez nią zastąpiona. Na jej olbrzymim obszarze Żydzi żyli, i wszędzie cieszyli się zbliżonym statusem i prawami. Mogli podróżować, podtrzymywać kontakty i rozwijać swoją tożsamość. Następujący od IX w. rozwój handlu pozwolił Żydom hiszpańskim – tak jak i muzułmanom – nawiązać kontakty z Żydami (i muzułmanami) nawet z Indii.

Wszystko to zostało wzmocnione przez jeszcze jedną, kluczową, zmianę. Wielkie zbiorowości ludzi w świecie islamu przyjęły język muzułmańskich Arabów jako swój. Arabski stopniowo stał się głównym językiem licznych krain, przeważając nad prawe wszystkimi pozostałymi: greka i syriacki, aramejski i koptyjski, łacina – wszystkie ustąpiły miejsca arabskiemu. Także perski na wiele lat znalazł się w uśpieniu, by odrodzić się w formie poddanej już silnym wpływom arabskiego.

Żydzi szybko przeszli na arabski. Na początku X w., raptem 300 lat po podboju, Saadja ben Josef tłumaczył Biblię na arabski. Tłumaczenie Biblii to olbrzymie wyzwanie – nie podejmuje się go, jeśli nie ma ku temu realnej potrzeby. Około 900 r., Żydzi w zasadzie porzucili inne języki i przyjęli za swój arabski.

Zmiana ta umożliwiła włączenie Żydów w szersze procesy kulturowe, skutkiem czego stało się od X w. silne powiązanie obu kultur – żydowskiej i muzułmańskiej. Żydzi świata muzułmańskiego rozwinęli zupełnie nową kulturę, która różniła się od ich kultury z okresu przedmuzułmańskiego językiem, formami, wpływami, którymi była poddana, czy polami ekspresji. Zamiast być skoncentrowana przede wszystkim na religii, ta nowa żydowska kultura świata islamu, tak jak kultura ich muzułmańskich sąsiadów, łączyła w wielkim stopniu to co świeckie i to co religijne. Kontrast, zarówno z przeszłością, jak i ze chrześcijańską Europą wieków średnich, był ogromny.

Tak jak i ich sąsiedzi Żydzi często pisali po arabsku, w judeo-arabskiej formie tego języka, i posługiwanie się arabskim zbliżyło ich do Arabów. Jednak używanie szczególnej, żydowskiej odmiany tego języka podtrzymywało granicę między Żydami i muzułmanami. Kwestie, o których Żydzi pisali i gatunki literackie jakimi się posługiwali, były jednak w dużym stopniu nowe, zapożyczone od muzułmanów i rozwijane równolegle z ich rozwojem w obrębie islamu arabskiego.

Swoje odrodzenie przeżywał także hebrajski, jako język kultury wysokiej, używany równocześnie z literacką postacią arabskiego. Równolegle ze stosowaniem ich obu w poezji i sztuce pojawiło się także piśmiennictwo innych gatunków zarówno po hebrajsku, jak i judeo-arabsku, niekiedy znacznej wartości.

Znaczna części najwspanialszej poezji hebrajskiej stworzonej po czasach biblijnych powstała właśnie w tej epoce. Saadja ben Josef, Awicebron, Ibn Ezra (Mojżesz i Aben), Majmonides, Juda Halevi, Yehuda Alharizi, Samuel ibn Nagrela i wielu innych – wszystkie te słynne w czasach współczesnych postacie należą do pierwszego szeregu żydowskiego dziedzictwa kulturowego i literackiego.

Gdzie owi Żydzi dokonali tego wszystkiego? Kiedy oni i ich sąsiedzi zdołali osiągnąć ten stopień koegzystencji, taki model współżycia? Żydzi tworzyli w wielu znaczących ośrodkach, ale najbardziej wyróżniającym się z nich była muzułmańska Hiszpania, gdzie nastał prawdziwy żydowski Złoty Wiek, równoległy do eksplozji osiągnięć kulturowych wśród tamtejszej ludności muzułmańskiej.

To co działo się w Hiszpanii – fale żydowskich osiągnięć kulturowych towarzyszące falom kulturowych osiągnieć wśród muzułmanów – jest przykładem pewnej prawidłowości charakterystycznej dla całego świata arabskiego islamu. Bagdad pomiędzy IX i XII wiekiem; północnoafrykański Kairuan między IX i XI wiekiem; Kair od X w. do XII w.; oraz wiele innych miast – wzrost i zmierzch ośrodków kulturowej aktywności Żydów zazwyczaj towarzyszył rozwojowi i upadkowi centrów kultury muzułmańskiej w tych samych miejscach.

Nie był to przypadek, ale nie było to też następstwo szczególnie oświeconej czy tolerancyjnej opieki ze strony władców muzułmańskich. Był to raczej skutek szeregu głębszych cech ówczesnych społeczeństw – cech społecznych i kulturowych, prawnych i ekonomicznych, językowych i politycznych. Wszystkie one razem pozwalały, a nawet motywowały, Żydów świata islamu do tworzenia oryginalnej kultura w obrębie rozwiniętej cywilizacji owego czasu.

Nie trwało to wiecznie. Średniowieczna epoka kulturowo owocnej koegzystencji między Żydami i arabskimi muzułmanami zakończył się około 1300 r. Okres schyłku rozpoczął się nawet wcześniej, wraz z szerszym, choć względnym, upadkiem znaczenia i żywotności kultury arabskiej, zarówno w porównaniu z kulturami Zachodniej Europy, jak i w porównaniu z innymi kręgami kulturowymi w obrębie samego islamu – perskim i tureckim.

Pomyślność kulturowa Żydów w wiekach średnich był w dużej mierze funkcją muzułmańskiej, arabskiej, kulturowej – a w pewnym stopniu także politycznej – pomyślności. Kiedy kultura arabsko-muzułmańska kwitła, działo się tak i z żydowską; kiedy kultura arabsko-muzułmańska słabła, spotykało to i żydowską.

Jednak w przypadku Żydów wytworzony tą drogą kapitał kulturowy posłużył jako zaczyn dla przyszłego wzrostu w innych regionach – w chrześcijańskiej Hiszpanii i w ogóle w całym świecie chrześcijańskim.

Świat muzułmański był nie tylko źródłem inspiracji dla odrodzenia kulturalnego Żydów, które miało później nastąpić w chrześcijańskiej Europie, ale bez wątpienia był istotną przyczyną tego odrodzenia. Znaczenia islamu dla kultury żydowskiej nie można przecenić.

 

Autor: David Wasserstein, profesor studiów żydowskich na Vanderbilt University (Tennessee, USA).

Napisany na podstawie wykładu wygłoszonego w maju 2012 r. w londyńskiej School of Oriental and African Studies, artykuł został opublikowany przez „The Jewish Chronicle”, której dziękujemy za zgodę na przedruk.

Tłum. mak